GUSTAV KLIMT – JEGO OGRÓD RZECZYWISTOŚCI I ILUZJI

Jak Gustav Klimt zawładnął sercami wiedeńczyków…?

Gilles Neret, Gustav Klimt 1862-1918, TASCHEN/TMC ART, Kolonia 2000.

LITERATURA

„Jeśli ktokolwiek chce mnie zrozumieć,

powinien uważnie patrzeć na moje obrazy.”

Te słowa zdobią wewnętrzną stronę okładki książki – albumu malarskiego poświęconego jednemu z najsłynniejszych artystów Wiednia z przełomu wieków – Gustava Klimta. Jednocześnie, cytat zaczerpnięty od samego twórcy wprowadza czytelnika niejako w charakter zgromadzonych informacji przez autora monografii. Książka bowiem pokazuje twórczość malarską, a nie życie prywatne Klimta. Być może jednych to rozczaruje, innych zaś jeszcze bardziej zachęci do sięgnięcia po lekturę.

Od czasów liceum, gdy po raz pierwszy zetknęłam się ze sztuką Gustava Klimta zadawałam sobie jedno pytanie: Jak Gustav Klimt zawładnął sercami wiedeńczyków? W końcu znalazłam odpowiedź: podobnie jak Wiedeń z czasów belle époque, również sam artysta tworzył ogród rzeczywistości i iluzji. Dowodzi tego zwłaszcza jedna z jego wczesnych prac „Widownia w Starym Burgtheater” (1888), gdzie publiczność ukazana została w roli aktorów. Co stanowi tutaj rzeczywistość, a gdzie zaczyna się iluzja? Granica jest tak płynna, że nie sposób jej zauważyć, a może nawet – wcale jej nie ma… . W liczącym wówczas dwa miliony mieszkańców Wiedniu artyści oraz intelektualiści wyróżniali się tak wielką kreatywnością, iż zdawali się sprawiać wrażenie rozdartych między jawą a snem, tradycją i nowoczesnością. Bogata, dominująca burżuazja miała wyraźny wpływ na kulturę miasta, które wyrastało na światową metropolię, gdzie sztuka była tak kontrowersyjna, jak nigdzie indziej w Europie. Tylko w takim miejscu mogła rozwinąć się kalejdoskopowa kompozycja prac, bogactwo ornamentów-symboli, koegzystujące z kunsztownością krzywych linii – ukazane przez Gustava Klimta wiedeńskiej publiczności.

Hermann Bahr (1863-1934) literat i orędownik ekspresjonizmu, dał w 1989 roku artystom wiedeńskim wskazówkę na nową drogę twórczą: „Spowijcie nasze społeczeństwo austriackie piękno.”^1[i] A Gustav Klimt dodał jeszcze: „Dość cenzury… Chcę się oderwać… Odmawiam każdej formie wsparcia ze strony państwa, poradzę sobie bez tego”. I tak też się stało. Artysta uniezależnił się od wielkoformatowych zamówień państwowych, skoncentrował natomiast – na portretach osób z towarzystwa i pejzażach. Jego klientela była niezwykle zadowolona, a i sam artysta – mógł malować właściwie to, co go najbardziej urzekało: kobiece piękno. W jego pracach pojawiają się zatem kobiety ubrane w wyszukane, połyskujące bizantyńskim złotem suknie, ukrywające z jednej strony ich nagość, a z drugiej – stanowiące rodzaj katalizatora przyciągającego jeszcze bardziej uwagę widza-odbiorcy. Wszechobecne motywy roślinne i ornamentyka, nagromadzenie detali takich jak: rozwiane włosy, stylizowane kwiaty, geometryczne dekoracje, ekstrawaganckie kapelusze czy ogromne futrzane mufki zwiększały tylko zagadkową promienność kobiety pośrodku obrazu. Te atrybuty kobiecości znaleźć można w niemalże każdej znanej pracy  Klimta: „Hygieja” (fragment „Medycyny” 1900-07), „Judyta I” (1901) czy słynnym „Pocałunku” (1907-08).

Gustav Klimt, Hygieja (1900-07), reprodukcja

Gilles Neret w swojej opowieści o Gustavie Klimcie utwierdza nas tylko w przekonaniu, jak wielką rolę w jego artystycznym, zawodowym życiu odegrały kobiety i to one stają się właściwie głównym bohaterkami polecanej przeze mnie książki. Spoglądamy zatem na malowane z wielkim upodobaniem przedstawicielki bogatej żydowskiej społeczności, wspomagającej secesję: Sereny Lederer (1899),

Gustav Klimt, Portret Sereny Lederer (1899), reprodukcja

Margaret Stonborough-Wittgenstein (1905),

Gustav Klimt, Portret Margaret Stonborough-Wittgenstein (1905), reprodukcja

Fritzy Riedler (1906),

Gustav Klimt, Portret Fritzy Riedler (1906), reprodukcja

Adelę Bloch-Bauer I (1907) i II (1912). 

Gustav Klimt, Portret Adeli Bloch-Bauer II (1912), reprodukcja

Gustav Klimt obdarowuje szczodrze urokiem kobiety swoich mecenasów, czyniąc je nieco wyniosłymi, świadomymi własnej wartości oraz roli, jaką przyszło im pełnić w życiu. Margaret Stonborough-Wittgenstein, która była muzą intelektualnej i kulturalnej elity Wiednia, uczyniła z własnego portretu centralny punkt swego białego domu, urządzonego w stylu kubistycznym, jak zauważa Gilles Neret. Adela Bloch-Bauer, sportretowana dwukrotnie przez artystę (Pierwszy słynny portret zamówił mąż Ferdynand Bloch-Bauer, za który malarz otrzymał wynagrodzenie sięgające jednej czwartej ceny dobrze usytuowanej i wyposażonej wiejskiej willi) zyskała nieśmiertelną sławę dzięki prawdziwej historii, związanej z odzyskaniem przez Marię Altmann portretu swojej ciotki, zrabowanego przez nazistów i noszącego zmieniony tytuł: „Dama w złocie”. Odzyskanie obrazu przez Marię Altmann stało się światowym precedensem, przeniesionym także na taśmę filmową z fenomenalną rolą Helen Mirren („Złota Dama”, 2015).

Gustav Klimt, Adela Bloch Bauer I (1907), reprodukcja

Portret Adeli Bloch-Bauer, która prawdopodobnie miała romans z Klimtem, stał się austriacką „Mona Lisą”. Swoisty symbol wiedeńskiego fin de siecle’u przedstawia kobietę siedzącą na tronie, a całe płótno pokrywają płatki złota. Ferdynand Bloch-Bauer mimo posiadanej wiedzy na temat reputacji samego malarza oraz tego - jak głosiły plotki – że uwodzi on swoje modelki, chciał, aby artysta unieśmiertelnił jego żonę, a wiedeńska socjeta wprost – oszalała na jej punkcie. I tak też się stało… . Adela Bloch-Bauer stała się najpopularniejszą mieszkanką Wiednia aż do 1918 roku, kiedy monarchia przestała istnieć, a sama Austria stała się tylko niewielką republiką. W tym czasie do głosu dochodzili socjaliści zabiegający o przyłączenie Austrii do Niemiec, których najsłynniejsza wiedenka popierała, prowadząc swój wiedeński salon, nie wiedząc wtedy jeszcze, że Anszlus Austrii 13 marca 1938 roku doprowadzi do końca Jej świata.

Gilles Neret odkrywa jeszcze jedną prawdę o bohaterkach z obrazów Klimta przed światem. Otóż, kobieta z owianego sławą „Pocałunku” to Emilia Flöge – projektantka i właścicielka domu mody, w którym ubierały się te same panie, jakie portretował Gustaw Klimt. Artysta wielokrotnie podkreślał, iż to strój wydobywa prawdziwe kobiece piękno. Natomiast wiedeński dziennikarz w 1906 roku napisał wprost, że: „Współczesne kobiety chcą być modne – a dzisiaj modę dyktuje Klimt”^2[i] Założone w 1903 r. Warsztaty Wiedeńskie (niem. Wiener Werkstätte) wprowadziły sztukę użytkową do wszystkich aspektów codziennego życia, łącząc estetykę z funkcjonalnością. Artyści zajęli się także modą i udowodnili, iż jest ona rodzajem sztuki.

Luźna szata Gustava Klimta – kaftan w kolorze indygo był prototypem nowego kroju sukien, a sam artysta często się w nim fotografował, wyrażając w ten sposób powrót do prostego i naturalnego życia. 

W 1902 roku Klimt namalował portret Emilii Flöge, ubranej w fioletową suknię jej projektu. 

Gustav Klimt, Portret Emilii Flöge (1902), reprodukcja

To był wstęp do tego, co wkrótce miało nastąpić, a mianowicie – wykonywanie w plenerze fotografii mody. W swoim ogrodzie Gustav Klimt przed obiektywem aparatu wielokrotnie wykonywał serie zdjęć Emilii, wyprzedzając tym samym „Vogue’a” czy „Vanity Fair”.

Gustav Klimt w swoim stroju roboczym z kotem przed swoją wiedeńską pracownią,

Bildarchiv der Österreichischen Nationalbibliothek

Gustav Klimt pierwszy sukces osiągnął w wieku 26 lat, kiedy na życzenie cesarza Franciszka Józefa I w słynnym wiedeńskim Burgtheater wykonał wspomniane przeze mnie na samym początku malowidło, na którym umieścił 200 osób z wiedeńskiej socjety - każdy, kto liczył się w towarzystwie, chciał się na nim znaleźć, pozostać na zawsze w teatrze rzeczywistości oraz iluzji. Za to dzieło cesarz nagrodził malarza Złotym Orderem Zasługi. Jednak, prawdziwie sławnym uczyniły Gustava Klimta  portrety kobiet, na których jego modelki, nawet te zapięte pod samą szyję, emanują subtelnym erotyzmem. Przyjaciele nazywali go królem, uważając, że w wiedeńskim świecie sztuki nie ma sobie równych. Trudno dzisiaj nie przyznać im racji. Gustav Klimt - jego ogród rzeczywistości i iluzji całkowicie zawładnął sercami wiedeńczyków na zawsze.

POLECAM: Małgorzata Czyńska, „Krawcowa i malarz”, „Wysokie Obcasy”, 7.01.2012, Nr 1, s. 14-17.

Gilles Neret, "Gustav Klimt 1862-1918", TASCHEN/TMC ART, Kolonia 2000.

---

1.Gabriele Fahr-Becker, "Secesja", polska edycja 2007 r., s.335

2.Małgorzata Czyńska, "Krawcowa i malarz", „Wysokie Obcasy”, 7.01.2012, Nr 1, s.15.